Gastblog

Hier kan jouw blog staan!

---

Een Romeinse rammelaar

Onze expositie ‘Sloebers van de Waalkade’ in het Besiendershuis in oktober 2023 was zeer succesvol. De vele bezoekers kregen uitleg over wat er allemaal uitgestald was. Maar er waren ook bezoekers die óns wat vertelden, niet alleen over het vondstmateriaal, maar ook over dat zij vroeger in de benedenstad gewoond hadden of er geboren waren, over hun ouders en opa’s en oma’s die allang verdwenen cafés of winkeltjes uitbaatten, over de Waal die bevroren was of over de saamhorigheid en de armoede. En ik sprak ook een echtpaar dat een apart verhaal vertelde over een Romeinse rammelaar.

Ien Wildenburg en Jan Swenker betrokken halverwege de jaren negentig een nieuwe woning, schuin tegenover Museum Kam. In de daaropvolgende wintermaanden troffen ze voorbereidingen voor de aanleg van de tuin. Daar vonden ze een vreemde kluit grond dat na schoonmaak een rond voorwerp van gebakken klei bleek te zijn. Nieuwsgierig togen ze enige tijd later richting Museum Kam. Daar werd geconstateerd dat het een rammelaar was uit de Romeinse tijd. Hij is daar toen getekend en er werd ook een scan van gemaakt. Na een maand konden ze de rammelaar weer ophalen. Vanaf die tijd pronkt de rammelaar in een vitrine in hun woonkamer.

Tijdens onze ontmoeting in het Besiendershuis vroeg Ien of ik de rammelaar wilde zien. We spraken af dat ik hem op mocht halen om mee te nemen naar onze werkavond op woensdag. Volgens Kees Brok is het een uiterst zeldzaam object en voor zover hij weet nooit eerder gevonden in de regio. Bij Bureau Archeologie van de Gemeente Nijmegen is de rammelaar gefotografeerd en opgemeten.

Dezelfde week kwam Kees met een artikel* waarin acht rammelaars van gebakken klei uit Zwitserland, Frankrijk, Duitsland en Nederland werden vergeleken en beschreven. Ook de rammelaar van Ien en Jan werd vermeld, compleet met de bij Museum Kam gemaakte tekening en scan. Daarnaast stonden er de volgende gegevens bij: inventarisnummer, diameter 8,7 cm, hoogte 6,3 cm en de vindplaats, een Wasserreservoir, een cisterne. In werkelijkheid is de diameter van de rammelaar van Ien en Jan 6 cm, de hoogte 4 cm en is de rammelaar in een achtertuin gevonden. Dus kwam het idee op of er misschien ergens wat gegevens door elkaar zijn gehaald en er nog een tweede exemplaar bestaat. Helaas heeft verder onderzoek (nog) niets opgeleverd.

De rammelaar is gevonden, precies op de plaats waar ooit de westelijke poort stond van de vroeg- Romeinse legerplaats uit de tijd van Keizer Augustus. Hij zou daarom uit die periode kunnen dateren, maar even goed uit de Flavische periode toen de castra meer oostelijk gelegen was. Dan zou de rammelaar kunnen komen uit de canabae legionis, waar onder meer de vrouwen en kinderen van de soldaten woonden. Na de opgraving door Jan Kees Haalebos in de periode 1987-1997 is door egalisering van het opgravingsterrein een juiste datering niet meer mogelijk, de eerste eeuw lijkt een veilige optie.

Rammelaars in allerlei vormen en afmetingen zijn al bekend uit de prehistorie. De wat grotere exemplaren werden onder ander bij culturele of religieuze ceremonies gebruikt om boze geesten te verjagen. Ze werden ook gebruikt als muziekinstrument. Romeinse rammelaars voor kleine kinderen zijn bekend in diverse vormen, soms die van een dier, een bol, ovaal of een ster.

Deze rammelaar uit Nijmegen is rond, dubbel conisch, met nog een kleine verhoging. De scan laat duidelijk zien dat er vijf ovale kogels in aanwezig zijn. Hij is gemaakt van klei, de wanden zijn vrij dik en aan de onderkant zit een kleine opening. Rammelaars uit de Romeinse tijd zijn erg zeldzaam, die van gebakken klei zijn uiteraard breekbaar. Behalve van klei werden rammelaars ook gemaakt van organisch materiaal, denk aan hout, vlechtwerk of zelfs van stof/wol. De functie is niet veranderd in die tweeduizend jaar: het was speelgoed en moest kinderen geruststellen en in slaap brengen. Al dan niet met een slaapliedje.

Benieuwd naar het geluid van een rammelaar uit de eerste eeuw?
Klik dan op deze knop.

*B. Pfäffli & M.L. Fernández, 2014: Rasseln für Kinder aus Augusta Raurica, Jahresberichte aus Augst und Kaiseraugst 35,141-155

Foto Rammelaar: Rob Mols
Tekening scan: R.P. Reijnen

---

Babylonisch vuur gevangen onder een stolp

Als tegenprestatie voor een klusje kreeg ik van mede-AWN-lid Paul een prachtig boek over onze ‘Nijmeegse trots’ om mijn Nijmegen-collectie mee uit te breiden: De Stevenskerk 750 jaar spiegel van Nijmegen.
Elk boek vol met afbeeldingen nodigt mij uit om het eerst eens rustig door te bladeren, van de plaatjes te genieten en te ruiken aan het drukwerk.

Op de woensdagavonden houd ik me in het Nijmeegse depot onledig met het digitaal op foto vastleggen van de collectie aardewerk uit de beerputten van Nijmegen, zowel ouderwets ‘plat’ als in 3D. In het gemeentelijk depot staan pallets vol met de afdankertjes van onze voorouders. Deze zijn medio jaren ’80 van de vorige eeuw opgegraven door Jan Thijssen en zijn team van de Stichting Stadsarcheologie Nijmegen (SSN), een specialistische afsplitsing binnen AWN Nijmegen en Omstreken.

Het geeft me meteen de mogelijkheid om het aardewerk dat door onze voorouders ooit aangeschaft is voor hun huishouden, in de hand te nemen om een idee te krijgen van wat ze er allemaal mee deden. Zo kreeg ik een tijdje terug kans om een vuurstolp (of vuurklok) uit de collectie van de SSN op de foto te zetten. Deze komt niet uit een beerput maar stond wel in het pand waar zo’n put door de SSN werd leeggeschept. Het is een uniek exemplaar, een zelfde is nog niet gevonden. Het betreffende pand ligt bijna aan de voet van de Stevenskerk.
Vuurstolpen werden pakweg tot/met de 17de eeuw gebruikt om vanwege brandgevaar het open vuur aan het eind van de dag veilig te kunnen afsluiten voor men zich te rusten begaf.

Bij het doorbladeren van het boek over de Stevenskerk zag ik op bladzijde 178 een voorstelling van de stad Babylon. Deze afbeelding staat in dit fraaie boekwerk ter verduidelijking bij het artikel over een soortgelijke ‘Babylonische’ voorstelling, gevonden in de dagkant van het westelijk venster in de zuidelijke zijbeuk van de Stevenskerk. Uiteraard ben ik met het kompas op onderzoek uitgegaan en kwam na enig zoeken bij het bewuste raam. Als je (heel) goed kijkt zie je toch een van de twee naakte vrouwen die natuurlijk de schuld hebben aan het verval van deze beruchte stad.

Raam Stevenskerk (De kapel links van het orgel)

Deze is bij de na-oorlogse restauratie ontdekt onder een stuclaag, dus niet zo fraai als onderstaande afbeelding uit de 15de eeuw uit een boekwerk.

De stad Babylon wordt hier voorgesteld met kantelen op een stadsmuur. Te zien zijn vijf gezichten van bezorgde burgers die tussen deze kantelen door kijken naar de aanvallers. Hun stad ligt letterlijk onder vuur door soldaten en een duivelse figuur. Maar de bewoners hadden het er dan ook wel naar gemaakt. Deze personen wanen zich op deze afbeelding wellicht nog veilig voor deze dreiging. Maar we weten allemaal hoe het met Babylon is afgelopen.

Bij onze vuurstolp in het archeologisch depot staan (toevallig?) ook vijf figuren tussen de kantelen van hun stadsmuur door naar buiten te kijken. In de middeleeuwen werden vaak vertellingen doorgegeven bij het haardvuur en vooral bijbelse verhalen. Ik ben geen deskundige op archeologisch gebied, laat staan middeleeuwse overleveringen, maar soms kun je getroffen worden door de gelijkenis. Vergelijk het zelf.

Of dit verhaal nu wel of niet ergens op slaat, feit is dat vuur en vlam vroeger een grote rol speelden. Het zou kunnen dat onze voorouders een vuurstolp aan het verhaal van Babylon hebben gelinkt tijdens een lange winteravond.
Hoe dan ook: voorzichtig met vuur en blijf voor de zekerheid toch maar op het rechte pad!

Klik aan voor vergroten:

Beweeg de vuurklok om het in 3D te bekijken.

Aad Hendriks

Bron: Le Blanc, P 2017 Kleur in de Stevenskerk Muur- en gewelfschilderingen in: De Stevenskerk 750 jaar spiegel van Nijmegen, Nijmegen, Vantilt, p.178