‘Dat is in de oorlog gebeurd’, weet ik van mijn vader over de beschadigingen aan de achterkant van ons huis in Tiel. ‘De oorlog’ kwam vroeger vaak ter sprake. Niet als hoofdonderwerp, maar ergens, op een verjaardag, in een gesprek, dook die oorlog altijd weer op. Hoe mijn vader met zijn ouders aan het begin van de oorlog, 13 mei 1940, met de fiets naar Gouda moest evacueren. Dat hij zo’n honger had onderweg. Dat ze ’s avonds heel laat een onderdakadres kregen in Waddinxveen, en dat ze daar zoveel te eten kregen dat hij het niet op kon. En hoe hij daarna – als het eten weer eens niet zo ruim was – vaak droomde van dat laatste stukje karbonade dat hij op het bord had laten liggen.
Mijn moeder vertelde hoe mijn oma het chaotische gezin leidde toen ze in januari ‘ 45 van de bezetter moesten evacueren. Vanuit Tiel via Driebergen naar Friesland. Hoe ze in de chaos van een invalide geworden man, heel veel kinderen, waaronder een tweeling, ook de ‘kostganger’ mee wist te krijgen door hem de jongste te laten dragen. Dat het zo koud was en zo smerig, dat ze in Driebergen in een klooster op de grond sliepen en dat mensen in een hoekje van de gang hun behoefte deden omdat de toiletten het niet meer deden. Dat het zo stonk. En dat het gezin uiteindelijk in Friesland verdeeld werd over verschillende gezinnen. Die het goed bedoelden, maar die zo vreemd waren en die ze niet konden verstaan. En dat haar moeder de etalage van een winkel huurde waar ze weer samen konden zijn.
Ik denk aan onze oude buurvrouw in Bredeweg. Hoe ze tijdens operatie Market Garden als klein meisje met het gezin in de schuilkelder zat, samen met het gezin van de vorige bewoners van ons huis. Dat ze te lang hadden gewacht met vluchten en zo als het ware onder de frontlinie waren beland. Dat ze, steeds als het luik openging, bijna bevroren waren van angst. Soms waren het Amerikanen, soms Duitsers. Tien dagen duurde het, en toen moesten ze van de Duitsers weg. Ze mochten alleen naar Duitsland, want ze waren aan die kant van het front terechtgekomen. Eerst lopend door het Reichswald naar Kleef en later ook weer lopend, door het bos, verder naar het zuiden. Hulp was er niet. De vader besluit uiteindelijk dat ze moeten proberen Ottersum te bereiken. Daar woont een achterneef. Maar ja, dat is wel aan de andere kant van de grens. Ze hebben geluk, ergens in het donkere verre veld worden ze doorgelaten door een Duitser met het hart op de juiste plaats. Midden in de nacht – na ook nog eens een zoektocht in het verduisterde stikdonker – staan ze met veertien mensen op de stoep. Het duurt even voor er open wordt gedaan, maar als de situatie duidelijk wordt komt er meteen eten en worden er bedden op de grond gemaakt. Het is niet makkelijk, dat voelt mijn buurvrouw wel, maar ze voelt ook rust. Even veiligheid.
Alex Willems was de oom van mijn man. Ik schreef al eens over het boekje dat Marcel en zijn broer over hem gemaakt hebben: ‘De man achter de foto’. Die foto stond op het dressoir bij alle broers en zussen. Hun kinderen groeiden op met die foto. Hij stierf in de nadagen van Market Garden nadat een aangemeerd schip werd geraakt door geallieerd vuur. Sommige familieleden hoorden pas na de oorlog wat er die dagen was gebeurd. Dan komt het verdriet met vertraging. En moeder kwam het verdriet over die oudste zoon nooit te boven.
En dan denk ik ook aan Wim van Leeuwen, de tweelingbroer van mijn opa, die het bolsjewistische gevaar wilde bestrijden en zich aansloot bij de Wehrmacht. Hij stierf op 1 oktober 1944 in Portogruaro in Italië. Pas jaren later krijgt de familie dat te horen. Wat zich in Italië heeft afgespeeld hoop ik ooit nog eens te achterhalen. Zelf weet ik het verhaal over deze broer alleen door een toevallig ontdekte brief. Mijn opa heeft nooit over hem gesproken. Van Wim was er geen foto op het dressoir.
Bijna allemaal kennen we persoonlijke verhalen uit onze familie. Geen heldenverhalen, maar hoe de oorlog hen overkwam. De scherpe kantjes zijn eraf, zoals het zeeglas dit ik soms vind. Maar de kern blijft: de narigheid, de angst, de onzekerheid, het verdriet om dierbaren. In mijn hoofd hoor ik die verhalen van vroeger. Maar wat ik zie zijn de beelden van nu. Opnieuw de narigheid, de angst, de onzekerheid, het verdriet om dierbaren. En nu zijn de rauwe kantjes er nog niet af. Het komt vers binnen, en hoewel er geen verwanten of geliefden bij zijn, raakt het je diep.
Op woensdagavond staat Rianet bij de deur van het depot. Ze heeft onze woensdagavondgroep per app opgeroepen warme kleding, dekens en verzorgingsmateriaal mee te nemen voor een transport richting oorlogsgebied. Ik heb net een kast opgeruimd dus er staat een tas paraat. De korte broeken hou ik maar achter. Heeft het zin, dit soort particuliere initiatieven, denk ik wel eens. Ik weet het niet. Maar baat het niet, dan schaadt het niet. Als er maar één iemand geholpen is dan is het de moeite van alle vrijwilligers waard.
Zelensky roept Russische moeders op hun dienstplichtige zoons niet naar het front te laten gaan, lees ik. Dat brengt mij precies bij iets waar ik jullie over wil vertellen. Eind jaren ’70 kreeg ik tijdens mijn opleiding een opdracht voor een ‘multimedia’-project waarbij beeld en geluid een geheel moesten vormen. Vlak daarvoor had ik een lied gehoord waarvan ik nogal onder de indruk was. Dat lied werd de basis voor mijn project. Ik maakte er dia’s en tekeningen bij. Het lied nam ik op cassette op en met een diastuurapparaat voegde ik pulsjes toe, die vervolgens twee diaprojectoren op het juiste moment aanstuurden om de volgende dia te tonen. Voor die tijd een complex gebeuren, nu klinkt het onmogelijk primitief. Maar het gaat me vooral om dat lied.
Het nog even actueel als toen het in 1926 door Kurt Tucholsky werd geschreven, over de zinloosheid van de oorlog.
Der Graben
Mutter, wozu hast du deinen aufgezogen?
Hast dich zwanzig Jahr mit ihm gequält?
Wozu ist er dir in deinen Arm geflogen,
und du hast ihm leise was erzählt?
Bis sie ihn dir weggenommen haben.
Für den Graben, Mutter, für den Graben.
Junge, kannst du noch an Vater denken?
Vater nahm dich oft auf seinen Arm.
Und er wollt dir einen Groschen schenken,
und er spielte mit dir Räuber und Gendarm.
Bis sie ihn dir weggenommen haben.
Für den Graben, Junge, für den Graben.
Drüben die französischen Genossen
lagen dicht bei Englands Arbeitsmann.
Alle haben sie ihr Blut vergossen,
und zerschossen ruht heut Mann bei Mann.
Alte Leute, Männer, mancher Knabe
in dem einen großen Massengrabe.
Seid nicht stolz auf Orden und Geklunker!
Seid nicht stolz auf Narben und die Zeit!
In die Gräben schickten euch die Junker,
Staatswahn und der Fabrikantenneid.
Ihr wart gut genug zum Fraß für Raben,
für das Grab, Kameraden, für den Graben!
Werft die Fahnen fort!
Die Militärkapellen spielen auf zu euerm Todestanz.
Seid ihr hin: ein Kranz von Immortellen –
das ist dann der Dank des Vaterlands.
Denkt an Todesröcheln und Gestöhne.
Drüben stehen Väter, Mütter, Söhne,
schuften schwer, wie ihr, ums bißchen Leben.
Wollt ihr denen nicht die Hände geben?
Reicht die Bruderhand als schönste aller Gaben
übern Graben, Leute, übern Graben -!
Het gedicht, dat in de Hitlertijd verdrongen werd, is in 1959 door Hanns Eisler op muziek gezet. Ik gebruikte voor het project de versie van Gisela May, die je hier kunt horen. Beklemmend. En helaas een lied van alle tijden.
Vorige maand hoorde ik dat ons kleine meisje moeder wordt. Laten we hopen dat haar kind, onze kleinkinderen, alleen over oorlog hoeven horen uit verhalen en gedichten van heel lang geleden. Verhalen waar de scherpe kantjes af zijn. Laten we het hopen.
Geef een reactie