Rituelen

‘Wij hadden altijd een schijtlelijke kerstboom’, hoorde ik mijn dochter een paar jaar geleden tegen een vriendin zeggen: ‘met van die pluche beren en blote engeltjes en slingers van plastic krakelingen’. Ik zei niets, maar mijn hart bloedde: al die jaren mijn prachtige antieke kerstballen in de doos laten zitten om er iets leuks en ‘eigens’ voor de kinderen van te maken: en dan toevallig dit horen.

Afgelopen week vroeg mijn dochter of ik even kon oppassen op haar ‘kleine’. Ze was voor haar Vikinggebeuren een week naar Malaga geweest en vroeg of ik misschien met mijn kleinzoon de kerstboom op wilde zetten. ‘En wat ik nog vragen wou’, vervolgde ze, ‘heb jij misschien nog van die grappige beertjes en die leuke koekjesslingers van vroeger? Zou ik die dan misschien mogen lenen?’ Zo zie je maar hoe je binnen een paar jaar heel anders tegen een situatie aan kunt kijken. Ik moet meteen denken aan de archeologie: voortschrijdend inzicht is onlosmakelijk verbonden met het archeologisch proces. Iedere nieuwe vondst, hoe klein ook, kan ons weer een heel nieuw beeld van het verleden geven.

Als ‘beetje boomer ‘ zit ik nog steeds op Facebook. Ik lever zelden commentaar maar kijk graag naar de foto’s van groepen als Oud Tiel en Oud Nijmegen, en tegenwoordig ook van de Stichting Jan van Teeffelen (de moeite waard, maar dit even terzijde). Om een beetje bij te blijven ben ik ook lid van de groep over ‘ons’ Franse dorp, Puisserguier. En daar werd onlangs tussen berichten over vermiste en loslopende huisdieren, verkeerd bezorgde post (heel veel verkeerd bezorgde post) en de kerstbingo opeens een interessant bericht gedeeld uit het online magazine Archaeology News. Leuk om eens even in te duiken: lees mee!

Tijdens opgravingen in Puisserguier (Herault) is in 2017 een zeldzame laat-neolithische inhumatie blootgelegd die volgens de archeologen conventionele interpretaties van begrafenispraktijken ter discussie stelt. Het gaat om het skelet van een vrouw, gevonden in een voormalige voorraadkelder met een diameter van 2,9 meter. C14-datering plaatst de begraving in de Chalcolithische periode (circa 2700 –2600 v C), waardoor deze te plaatsen is in de Verazien cultuur (Veraza cultuur) die aanwezig was in de regio’s Languedoc-Roussillon en Catalonië. Tot zover de inleiding van het bericht.

Figure 1. Location, plan and general view of pit 1079 (figure by R. Marsac, O. Ginouvez & J. Rouquet).

Om eerlijk te zijn moest ik eerst Chalcolithische periode opzoeken. Blijkbaar noemen wij dat de kopertijd, een periode die voorafgaat aan de bronstijd. Eerst leert men omgaan met koper, daarna leert men koper te mengen met o.a. tin, waardoor het hardere, en daardoor meer bruikbare, brons ontstaat. De Veraza cultuur (3500 – 2000 v C) is bekend door de oprichting van verschillende dolmen in de streek (daar kom ik ooit nog een keer op terug!). DNA onderzoek heeft uitgewezen dat dit volk ongeveer driekwart EEF is (Early European Farmers, oorspronkelijk uit Anatolië, een bevolkingsgroep die de landbouw naar het westen bracht) en een kwart WHG (West European Hunter-Gatherers). Tot zover mijn kennisupdate, terug naar het artikel.

Figure 2. Typical ceramic vases associated with the skeleton (figure by R. Marsac).

Figure 3. Chalcolithic dagger discovered 150m east of pit 1079 (figure by O. Ginouvez).

De stoffelijke resten van de vrouw werden op de rug gevonden, met de ledematen iets naar links gebogen en haar armen over haar borst, zie de foto hieronder. Eigenlijk een conventionele steentijd begraving. Wat deze inhumatie echter onderscheidt van andere is de nauwgezette plaatsing van het afgehakte hoofd van de vrouw op haar borst, ondersteund door haar rechterhand. Onderzoekers bepaalden het geslacht van het skelet aan de hand van de bekkenmorfologie, later bevestigd via paleogenetische tests. De leeftijd werd vastgesteld tussen 20 en 49 jaar. De precieze plaatsing van de schedel en de intacte verbindingen tussen schedel, onderkaak en rechterhand duiden sterk op doelbewust handelen. Volgens de onderzoekers kan deze positionering niet het gevolg zijn van natuurlijke afbraak of toevallige postmortale botverplaatsing. De volledigheid van de inhumatie en de afwezigheid van significante ontkoppeling ondersteunen de hypothese dat het hier zou gaan om opzettelijke onthoofding op of kort na het tijdstip van overlijden.

Figure 4. General view of the burial (photograph R. Marsac).

Figure 5. Detailed view (rotated by 180°) of the head supported by the right hand (photograph by R. Marsac).

Hoewel het opzettelijk verwijderen van hoofden is gedocumenteerd op andere Europese neolithische vindplaatsen, gaat het dan vaak om het in stukken hakken in een later stadium of het verwijderen van de schedel voor secundair gebruik, zoals tentoonstellen of vereren. De onderzoekers schrijven in hun artikel: “De begraving in Puisserguier onderscheidt zich doordat het hoofd opzettelijk in contact is gebracht met het postcraniale (zonder hoofd, PW) skelet. Dit staat in contrast met eerdere gedocumenteerde gevallen, waarin onthoofding of verminking niet wordt gevolgd door een dergelijke doelbewuste positionering.”
Deze begrafenis kent volgens de onderzoekers geen bekende parallellen in Zuid-Frankrijk. Hoewel vergelijkbare praktijken in Europa soms verband houden met gewelddadige rituelen of symbolische daden van uitsluiting, lijkt de begrafenis van Puisserguier dergelijke interpretaties te tarten. De zorgvuldige positionering van het lichaam en het duidelijke respect dat aan de overledene wordt betoond, suggereren eerder een rituele of symbolische betekenis dan marginalisering of oneer.
De onderzoekers hielden ook rekening met alternatieve hypothesen, zoals uitdrogingsprocessen die lijken op mummificatie, maar achtten deze onwaarschijnlijk gezien de klimatologische en culturele context van de plek. Ze concludeerden dat de begrafenis primair was, dus dat de stoffelijke resten van de vrouw na de eerste begrafenis niet werden verstoord of veranderd.

De exacte motivaties achter dit unieke begrafenisritueel blijven onduidelijk. Maakte de onthoofding deel uit van een gespecialiseerd ritueel dat exclusief voor deze gemeenschap gold? Zou het een ongedocumenteerde maar belangrijke culturele praktijk van de Verazien-cultuur kunnen vertegenwoordigen? De afwezigheid van soortgelijke begravingen in de regio bemoeilijkt de pogingen om de vondst in bredere neolithische tradities te plaatsen. Verder onderzoek en vergelijkingen met andere begrafenissen uit die periode kunnen helpen de culturele en symbolische betekenis van deze unieke begrafenispraktijk bloot te leggen.

Tot zover de informatie. Hieronder deel ik de link naar het oorspronkelijke artikel. Typisch voor de archeologie, toch, en fascinerend: een afwijkende vondst kan alweer aanleiding zijn om een het verhaal van een hele periode te herschrijven. En als een begraving afwijkt komt al snel het woord ritueel om de hoek kijken terwijl het toch net zo goed een eenmalig, toevallige handeling kan zijn, zeker als er geen vergelijkbare vondsten zijn? Misschien ben ik te nuchter. Iedere bijzondere vondst werpt in ieder geval weer meer vragen op dan waarschijnlijk ooit door de huidige onderzoekers beantwoord kan worden. Het blijft ons bezig houden!

Tot zover mijn laatste – toevallige of rituele? – blogje van dit jaar. Ik wens jullie een heel fijne periode met jullie eigen rituelen: met geliefden, familie en vrienden, met vaste gebruiken of nieuwe plannen, al dan niet onder een schijtlelijke kerstboom .
Tot volgend jaar!

21 december 2024 Een ritueel met zang en plengoffers tijdens het Joelfeest van Nederlandse en Duitse Vikingen in onze tuin.

Het oorspronkelijke artikel: Rouquet J, Hernandez J, Marsac R, Pruvost M, Gandelin M. (2024). The decapitated woman of Puisserguier (Hérault, France): a case study of mortuary treatment. Antiquity:1-7. doi:10.15184/aqy.2024.191